Ο ύπνος είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την υγεία και άρα για τη ζωή μας. Κι όμως μέχρι πρόσφατα υπήρξε πρακτικά απαξιωμένος - κι όχι απαραίτητα κατ’ επιλογήν - είτε γιατί γίνεται θυσία στον βωμό της παραγωγικότητας, είτε γιατί δεν δίνεται η δέουσα προσοχή στα πρόβλημα ύπνου. Αλλά ακόμη και η ίδια η ιατρική επιστήμη παρέβλεπε τον σημαντικό αυτό τομέα της υγείας.
Στις ιατρικές σχολές τα ζητήματα του ύπνου καλύπτονταν με έναν συνοπτικό τρόπο και αφορούσαν σημαντικές διαταραχές, όπως η ναρκοληψία - μια διαταραχή μη ελεγχόμενης υπνηλίας που εκδηλώνει και επεισόδια καταπληξίας. Ο συνηθισμένος ύπνος όμως δεν ήταν ένα θέμα που απασχολούσε την επιστήμη. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, οι απόψεις του ιατρικού κόσμου για τον ύπνο έχουν αλλάξει άρδην.
Η επιστήμη του ύπνου
Υπάρχει πλέον ένα πεδίο της επιστήμης του ύπνου αποκλειστικά αφιερωμένο στη βιολογία της ανάπαυσης. Η ιατρική του ύπνου έχει γίνει ειδικότητα, με προγράμματα εκπαίδευσης και κλινικές που ασχολούνται με τη φροντίδα όσων πάσχουν από διαταραχές ύπνου. Και οι διαταραχές αυτές δεν είναι καθόλου σπάνιες, καθώς βασανίζουν πάνω από το 1/3 του πληθυσμού. Στον τομέα της εργασίας, η στέρηση του ύπνου έχει ως αποτέλεσμα τραυματισμούς και μειωμένη παραγωγικότητα, η οποία - μεταξύ άλλων κοστίζει - δισεκατομμύρια. Παράλληλα περίπου ένα 20% του ετήσιου συνόλου των τροχαίων, μπορούν να αποδοθούν σε κουρασμένους οδηγούς. Επομένως η έλλειψη ύπνου προκαλεί χιλιάδες θανάτους και τραυματισμούς κάθε χρόνο.
Τα νούμερα αυτά, φυσικά δεν έχουν ξεφύγει της προσοχής του επιχειρηματικού κόσμου, όπως αναφέρει το New Yorker. Πλέον υπάρχει μια ευημερούσα βιομηχανία ύπνου. Μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες πλασάρουν σχετικές φαρμακευτικές ουσίες, ενώ πληθώρα επιχειρηματιών επινοούν ένα σωρό παράξενα gadgets που υποτίθεται ότι βοηθούν για έναν καλύτερο και πιο υγιή ύπνο. Από «έξυπνες πιτζάμες», «έξυπνα μαξιλάρια», αισθητήρες και ρυθμιστές αναπνοής μετά μουσικής, ακουστικά με «νευροακουστικούς ήχους» και για όσους μπορούν να διαθέσουν 3.000 δολάρια, υπάρχει μια μαγνητική κορνίζα, που περιβάλλει το σώμα στα υποτιθέμενα ηλεκτρομαγνητικά πεδία αποκατάστασης.
Ο ύπνος, σύμφωνα με τους Times, είναι ένα νέο σύμβολο. Ένα σημάδι ευημερίας και ελέγχου στον σημερινό ξέφρενο κόσμο. Σαν μια επιβεβαίωση για τη σημασία της επιστήμης του ύπνου, το φετινό βραβείο Νόμπελ Ιατρικής δόθηκε σε τρεις ερευνητές που αποκρυπτογράφησαν τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για τη ρύθμιση του κιρκάδιου ρυθμού μας. Είναι ο ρυθμός ύπνου - εγρήγορσης.
Σήμερα γνωρίζουμε σε επίπεδο επιστήμης περισσότερα πράγματα για τον ύπνο παρά ποτέ. Ωστόσο, παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά φαινόμενα στην καθημερινότητά μας. «Γιατί όλες οι μορφές ζωής, από τα φυτά, τα έντομα, τα θαλάσσια πλάσματα, τα αμφίβια, τα πτηνά, τα θηλαστικά, χρειάζονται ανάπαυση ή ύπνο;», αναρωτιέται ο Μέιρ Κρίγκερ στο βιβλίο του «Το μυστήριο του Ύπνου». Ο Κρίγκερ καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Γέιλ, είναι ειδικός στην Ιατρική του Ύπνου κι έχει κουράρει πάνω από τριάντα χιλιάδες ασθενείς κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του που μετρά σαράντα χρόνια. Αν και ειδήμων, ο ίδιος γράφει στο βιβλίο του: «Κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να πει με βεβαιότητα γιατί όλες οι μορφές ζωής χρειάζονται ύπνο».
Ο Μέιν Κρίγκερ από τη δεκαετία του 1970 ασχολείται με την άπνοια ύπνου κατά την οποία παρατηρείται διακοπή εισόδου του αέρα στους πνεύμονες. Η άπνοια μπορεί ακόμη και να οδηγήσει σε καρδιακή προσβολή ή εγκεφαλικό επεισόδιο από το μειωμένο οξυγόνο που προσλαμβάνει το άτομο ενώ κοιμάται. Ο επιστήμονας γράφει ότι υπάρχουν περιγραφές της άπνοιας ύπνου στον Ντίκενς αλλά ακόμη και παλαιότερα: Ο Διονύσιος, τύραννος που κυβέρνησε το Κρητικό βασίλειο της Ηράκλειας τον 4ο αι. π.χ., ήταν υπέρβαρος. Επειδή όλοι την ώρα αποκοιμιόταν είχε προσλάβει ανθρώπους ειδικά για να τον τσιμπούν με μακριές, λεπτές βελόνες, πιθανότατα για τον αναγκάζουν να αναπνέει. Η άπνοια ύπνου κάποτε θεωρούνταν σπάνια, αλλά πλέον, που υπάρχουν εξελιγμένα διαγνωστικά εργαλεία για την μέτρηση της αναπνοής και των μυϊκών συστολών, είναι γνωστό ότι περίπου το 2-3% του πληθυσμού πάσχει από αυτή. Αυτό την καθιστά διαδεδομένη. Επιπλέον, δεν είναι όλοι οι πάσχοντες παχύσαρκοι.
Οι μελέτες για την άπνοια έδειξαν ότι πρόκειται για μια πάθηση που βλάπτει τα ζωτικά όργανα κι αυτό έγινε ο καταλύτης για την σοβαρή θεώρηση του ύπνου στην ιατρική. Όταν αποδείχτηκε ότι ορισμένες καταστάσεις που συνδέονται με διαταραγμένο ύπνο θα μπορούσαν να έχουν κακές κλινικές συνέπειες, κατέστη σαφές ότι ο ύπνος ήταν ένας κρίσιμος παράγοντας για τη διατήρηση της καλής υγείας. Επιπλέον, οι μελέτες στα εργαστήρια έφεραν στο φως στοιχεία για το πώς άλλες διαταραχές θα μπορούσαν να διαταράξουν τον ύπνο, για παράδειγμα η νόσος του Πάρκινσον, η οισοφαγική παλινδρόμηση, η ορμονική δυσλειτουργία του θυρεοειδούς και τα εγκεφαλικά τραύματα. Παλαιότερα οι γιατροί απέδιδαν τον λίγο ύπνο κατά τη διάρκεια της νύχτας στο άγχος και την υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας στην τεμπελιά ή την έλλειψη κινήτρων. Τώρα πια τις βλέπουν ως συνθήκες άξιες διάγνωσης και θεραπείας.
Ο μετρητής και το ρολόι του σώματος
Η βιολογία του ύπνου και της αφύπνισης είναι περίπλοκη. Και περιλαμβάνει όχι μόνο το νευρικό κύκλωμα αλλά και πολλά μονοπάτια του εγκεφάλου και αμέτρητους χημικούς μεσολαβητές. Ο Κρίγκερ προσπαθώντας να εξηγήσει απλά τους μηχανισμούς που ξεκινούν και και διακόπτουν τον ύπνο λέει ότι πρόκειται για «έναν μετρητή κι ένα ρολόι σώματος». Εξηγεί:
Όπως ο μετρητής καυσίμων ενός αυτοκινήτου δείχνει πότε πρέπει να ξαναγεμίσουμε το ντεπόζιτο, έτσι ο μετρητής του σώματος μας δείχνει πότε το σώμα μας χρειάζεται ύπνο. Ο μετρητής αρχίζει να χτυπά περίπου 14 ώρες αφού έχουμε ξυπνήσει και αυξάνει την ένταση μέχρι να φτάσουμε τις 18 ώρες, όπου πλέον είναι δύσκολο να μην κοιμηθούμε. Ο μετρητής αφύπνισης λειτουργεί στον εγκέφαλο μέσω μιας χημικής ουσίας που ονομάζεται αδενοσίνη και η οποία συμμετέχει στη μεταφορά ενέργειας. Όσο περισσότερο ο εγκέφαλός μας είναι ενεργός, τόσο περισσότερη αδενοσίνη συσσωρεύεται και τόσο πιο νυσταγμένοι νιώθουμε. Ο λόγος που ο καφές μας ξυπνάει είναι ότι η καφεΐνη εξουδετερώνει τις επιδράσεις της αδενοσίνης.
Το ρολόι του σώματος συγχρονίζει την ανάγκη μας για ύπνο με το ρυθμό που κινείται ο κόσμος γύρω μας. Το φως της ημέρας είναι ο κύριος ρυθμιστής. Όταν το φως χτυπά τον αμφιβληστροειδή του οφθαλμού, ένα σήμα αφύπνισης αποστέλλεται σε ένα σύνολο κυττάρων στον υπερκασματικό πυρήνα του εγκεφάλου που κρατά τον χρόνο και ρυθμίζει τον κύκλο ύπνου - αφύπνισης. Κατά το σούρουπο, όταν το φως εξασθενεί, ο κωνοειδής αδένας (όπου ο Καρτέσιος πίστευε ότι η ψυχή κατοικούσε) απελευθερώνει μελατονίνη και μας κάνει να νιώθουμε υπνηλία. Η μελατονίνη ρυθμίζει τον κιρκάδιο ρυθμό μιας ευρείας γκάμας οργανισμών. Βρίσκεται στα βακτήρια, τα έντομα, τις μέδουσες και τα φυτά. Η οπτική βάση των ανθρώπινων κιρκαδικών ρυθμών αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι που είναι τυφλοί λόγω βλάβης στα μάτια έχουν συχνά μεγάλη δυσκολία να συγχρονίσουν το ρολόι του σώματός τους και υποφέρουν από σοβαρά προβλήματα ύπνου, ενώ οι άνθρωποι των οποίων η τύφλωση προκαλείται από βλάβες στον οπτικό φλοιό (και τα μάτια τους παραμένουν άθικτα), έχουν γενικά ένα φυσιολογικό κιρκαδικό σύστημα.
Τι συμβαίνει όταν κοιμόμαστε;
Μόλις τελικά κοιμηθούμε, συμβαίνουν διάφορα πράγματα. Παρακολουθώντας τις κινήσεις των ματιών και χρησιμοποιώντας τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα που μετρούν τα εγκεφαλικά κύματα, οι ερευνητές έχουν εντοπίσει τέσσερις βασικούς τύπους ύπνου και έχουν διαπιστώσει ότι συνήθως περνάμε προοδευτικά από τον ένα στον άλλο σε κύκλους των ενενήντα περίπου λεπτών.
Τα πρώτα δυο στάδια κινούνται προς τον επονομαζόμενο ύπνο χωρίς ταχείες οφθαλμικές κινήσεις (NREM), μια κατάσταση κατά την οποία ο νεοφλοιός - τα ανώτερα τμήματα του εγκεφάλου - σβήνουν, πράγμα το οποίο ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για το αίσθημα αναζωογόνησης όταν ξυπνάμε. Καθώς βγαίνουμε από αυτά τα στάδιο περνάμε σε μια περίοδο ύπνου με ταχείες οφθαλμικές κινήσεις (REM), μια φάση που έχει μελετηθεί περισσότερο.
Ο Κρίγκερ αποκαλεί την φάση REM «αινιγματική κατάσταση». Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, σχεδόν όλοι οι μύες μας είναι παράλυτοι, εκτός από το διάφραγμα, κάτι που μας επιτρέπει να συνεχίσουμε να αναπνέουμε και εκτός από ορισμένους σφιγκτήρες στο πάνω και στο κάτω μέρος της γαστρεντερικής μας οδού. Παράλληλα ο εγκέφαλος «κλείνει» τις «ηλεκτρικές καταιγίδες», με αποτέλεσμα την ταχεία κίνηση των ματιών κι έτσι αρχίζουμε να έχουμε ζωντανά όνειρα.
Τα όνειρα
Όλοι οι άνθρωποι ονειρεύονται, συνήθως τρεις έως πέντε φορές κάθε νύχτα. Και κάθε φορά που ένας άντρας ονειρεύεται έχει στύση. Κάθε φορά που μια γυναίκα ονειρεύεται, τα αιμοφόρα αγγεία του κόλπου της βρίσκονται σε εγρήγορση. Αυτές οι διεργασίες στα γεννητικά όργανα δεν σχετίζονται με τις σεξουαλικές σκέψεις πριν από τον ύπνο ή με το σεξουαλικό περιεχόμενο των ονείρων. Αντίθετα, η στύση και η κολπική διέγερση φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της κατάστασης του ονείρου.
Ακόμη κι όταν κυκλοφορούμε ανάμεσα στα διάφορα στάδια, ο ύπνος μας συχνά διακόπτεται από σύντομες αφυπνίσεις που διαρκούν λίγα δευτερόλεπτα. Ο Κρίγκερ γράφει ότι όσοι κάνουν έναν υγιή ύπνο, συνήθως έχουν περίπου πέντε αφυπνίσεις την ώρα, αν και δεν το θυμούνται. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αυτές οι σύντομες περίοδοι αφύπνισης θα μπορούσαν έχουν εξελιχθεί ώστε να μην αποφεύγουμε τους κινδύνους ενώ κοιμόμαστε. Για παράδειγμα, τον κίνδυνο να πνιγούμε από κάποιο κάλυμμα ή να είμαστε ευάλωτοι σε κάποια επίθεση ζώου, αν κοιμόμαστε έξω.
Το σώμα και το μυαλό
Υπάρχουν διάφορες φυσικές συνθήκες που μπορούν να βλάψουν τον ύπνο μας. Οι γυναίκες, για παράδειγμα, μπορεί να παρουσιάσουν αϋπνία λόγω των φυσιολογικών ορμονικών διακυμάνσεων του εμμηνορροϊκού κύκλου ή των αλλαγών στις ορμόνες που συμβαίνουν κατά την εμμηνόπαυση. Δεν είναι ξεκάθαρο αν η λεγόμενη ανδρόπαυση, η μείωση των επιπέδων τεστοστερόνης κατά 1-2% στους άντρες καθώς μεγαλώνουν, συμβάλλουν επίσης στην αϋπνία. Το σύνδρομο των ανήσυχων ποδιών, που προκαλεί αυθόρμητες κινήσεις των κάτω άκρων και συχνά κράμπες, συνδέεται με ορισμένες ανεπάρκειες σε βιταμίνες, αλλά συχνά παρουσιάζεται και χωρίς εμφανή λόγο. Είναι μια κοινή αιτία διαταραχής του ύπνου στους ηλικιωμένους και η θεραπεία ποικίλλει από την αναπλήρωση των ανεπαρκών βιταμινών έως και τη συνταγογράφηση φαρμάκων που μεταβάλλουν τους νευροδιαβιβαστές στον εγκέφαλο.
Ωστόσο, στους περισσότερους τον ύπνο διαταράσσει περισσότερο το μυαλό παρά το σώμα. Ο Κρίγκερ έχει μελετήσει τόσο τις ψυχολογικές συνθήκες που σχετίζονται με τον διαταραγμένο ύπνο, όσο και τις παρενέργειες των ψυχοτρόπων φαρμάκων που μπορεί να σχετίζονται με τις διαταραχές ύπνου. Ο ίδιος επιτρέπει τη συνταγογράφηση υπνωτικών ή μελατονίνης κατά διαστήματα αλλά προκρίνει την γνωστική συμπεριφορική θεραπεία, μια τεχνική που περιλαμβάνει τη διδασκαλία των ασθενών, ώστε να προετοιμάζονται ψυχικά για τον ύπνο, επινοώντας παράλληλα τρόπους για να παρακάμψουν τις σκέψεις που τους κρατούν ξύπνιους.
Τα μυστικά του τζετ λαγκ!
Υπάρχουν επίσης τρόποι για να αντιμετωπιστούν μικρότερες δυσκολίες που δεν περιλαμβάνονται στα χρόνια προβλήματα, όπως το τζετ λαγκ. Ο Κρίγκερ εξηγεί ότι υπάρχει διαφορά, μεταξύ των πτήσεων προς τα ανατολικά και των πτήσεων προς τα δυτικά. Αν πετάξετε με πρωινή πτήση από το Λονδίνο προς τη Νέα Υόρκη, θα φτάσετε το απόγευμα αλλά το σώμα σας θα πιστεύει ότι είναι νύχτα. Καλύτερα να μην κοιμηθείτε στο αεροπλάνο περισσότερο από ότι θα κοιμόσασταν για έναν σύντομο απογευματινό υπνάκο στο σπίτι σας. Προτιμήστε να φάτε κάτι ή να παρακολουθήσετε μια ταινία και κατά την άφιξή σας, προσπαθήσετε να μείνετε ξύπνιοι μέχρι να έρθει η ώρα για ύπνο στο νέο μέρος που βρίσκεστε. Αν πετάξετε προς τα ανατολικά καλύτερα να κοιμηθείτε όσο περισσότερο μπορείτε, ζητώντας από τους αεροσυνοδούς να μην σας διακόψουν, χρησιμοποιώντας ωτοασπίδες και μια μάσκα ματιών. Επίσης φορέστε γυαλιά ηλίου για περίπου δυο ώρες μετά την προσγείωσή σας, για να προστατέψετε τα μάτια σας από το φως του ηλίου και μέχρι το σώμα σας να ξυπνήσει κανονικά: αυτό βοηθά τον επαναπρογραμματισμό του ρολογιού του σώματος.
Τα πολιτιστικά μυστήρια του ύπνου
Τα μυστήρια που περιβάλλον τον ύπνο δεν είναι μόνο επιστημονικά και κλινικά αλλά και πολιτιστικά. Ο Μπέντζαμιν Ράις, καθηγητής Αγγλικών στο Πανεπιστήμιο Εμόρι, γράφει στο βιβλίο «Άγριες Νύχτες»: Ο ύπνος είναι μια καθολική ανάγκη και μια ελεύθερα διαθέσιμη πηγή για όλες τις κοινωνίες και για όλα τα είδη. Γιατί λοιπόν αποτελεί πηγή απογοήτευσης για τόσους πολλούς ανθρώπους σήμερα; Γιατί περνάμε τόσο πολύ χρόνο προσπαθώντας να τον διαχειριστούμε και παίρνουμε φάρμακα και εκπαιδεύουμε τον εαυτό μας και τα παιδιά μας για να το κάνουμε σωστά; Και γιατί τόσοι πολλοί από εμάς θεωρούμε ότι παρά τις προσπάθειές μας να δαμάσουμε τον ύπνο μας, ουσιαστικά αυτό είναι πέρα από τον έλεγχό μας; Ο Ράις πιστεύει ότι το λάθος, έγκειται στην καθηλωτική σκέψη ότι έχουμε μόνο μια ευκαιρία τη νύχτα. Αυτό είναι ένα πρόγραμμα που έρχεται σε σύγκρουση με τον φυσικό ρυθμό ύπνου πολλών ανθρώπων. Αυτή η σταθεροποίηση οδηγεί σε «ανησυχία και μικροδιαχείριση» του ύπνου και παραδόξως επιδεινώνει τις αϋπνίες. Τα δε βοηθήματα ύπνου καταλήγουν να προκαλούν περισσότερα προβλήματα από αυτά που λύνουν, καθιστώντας πιο ανυπόφορες τις μικρές αλλαγές στη ρουτίνα μας και το περιβάλλον, δημιουργώντας τελικά μια κοινωνία με ανθρώπους που κοιμούνται ανήσυχα και αγχωμένα.
Αλλά τι είναι «φυσικό» όταν μιλάμε για τον ύπνο; Ο Α. Ρότζερ Έριχ, ο οποίος κάνοντας μια αναδρομή ανά τους αιώνες σημείωνε ότι υπήρξαν περίοδοι - στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, σε αυτόχθονες πληθυσμούς στην Αφρική ή στη Νότια Αμερική - όπου ο ύπνος των ανθρώπων κατά τη διάρκεια της νύχτας ήταν «κατακερματισμένος». Αυτό συνέβαινε για διάφορους λόγους εργασιακούς ή πολιτιστικούς. Ο Έριχ υποθέτει ότι ο κατακερματισμένος ύπνος ήταν η φυσική εξελικτική κληρονομιά μας και ότι αυτός διαταράχθηκε στη Δύση από τις απαιτήσεις της εκβιομηχάνισης αλλά και από τον ηλεκτρισμό, που έφερε παντού τον τεχνητό φωτισμό. Εν τέλη ισχυρίζεται ότι το γεγονός πως πολλοί άνθρωποι βιώνουν αϋπνίες, στη μέση της νύχτας, μετά από λίγες ώρες ύπνου, δείχνει ότι οι προγονικοί ρυθμοί μας έχουν διαταραχθεί από τον εκσυγχρονισμό.
Ωστόσο, άλλες μελέτες που μνημονεύει ο Ράις αμφισβητούν την ιδέα. Στο παρελθόν οι αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες για παράδειγμα αποτελούσαν βασικό λόγο για τη διακοπή του ύπνου. Το ίδιο και οι θρησκευτικές συνήθειες. Γενικά φαίνεται αμφίβολη η υπόθεση ότι ο άνθρωπος έχει αλλάξει ψυχολογικά και φυσικά κατά τη διάρκεια των χιλιετιών κι αυτό που σήμερα μας κρατά ξύπνιους, δεν υπήρχε στο παρελθόν, αναφέρει το New Yorker. Στον Σαίξπηρ αναφέρονται οι αϋπνίες, όπως για παράδειγμα στον «Ερρίκο Δ’», ο οποίος έχει συνειδησιακή κρίση μετά την κατάκτηση του θρόνου, δεν μπορεί να κοιμηθεί και θρηνεί: «Ω ύπνε, ω απαλέ ύπνε, γλυκιέ νοσοκόμε της φύσης, πως σε τρόμαξα;». Εξάλλου, ο Ράις καταγράφει τα φάρμακα για την αϋπνία που χρησιμοποιούσαν στον αρχαίο κόσμο. Σε αυτά περιλαμβάνονταν τραγανά φύλλα μαρουλιού, μοσχοκάρυδα, πικραλίδες και κρεμμύδια. Υπήρχαν λοιπόν και τότε ανήσυχες νύχτες αλλά αντί να καταπίνουν υπνωτικά ή μελατονίνη, οι άνθρωποι έπαιρναν υγιεινές τροφές ακολουθώντας την αριστοτελική αντίληψη ότι «οι θερμοί ατμοί από το φαγητό που αφομοιώνεται περνούν στον εγκέφαλο».
Το βιβλίο «Άγριες Νύχτες» χαρακτηρίζεται από μια ένταση μεταξύ της έντονης παραγωγικότητας και της λαχτάρας για μια χαμένη Εδέμ χαλάρωσης. Αλλά η Εδέμ δεν υπήρξε ποτέ στην πραγματικότητα. Η νεωτερικότητα κατηγορείται για παρά πολλά χρόνια ως η υπεύθυνη για τον χαμένο μας ύπνο. Ο Χένρι Ντέιβιντ Θόρω, κάποτε κατηγορούσε τον σιδηρόδρομο για την αϋπνία του, τώρα κατηγορούμε τα email, τα social media, τους υπολογιστές και τα smartphones. Οι κοινωνίες έψαχναν τρόπους για την ξεκούραση του ανθρώπου από την Εποχή του Σιδήρου, όταν εμφανίστηκε η παράδοση του Σαββάτου στον Ιουδαϊσμό. Σύμφωνα με τον Κρίγκερ, ο ύπνος είναι απολύτως απαραίτητος για τη ζωή, από οργανική άποψη, αλλά η ανάγκη να ζούμε τη ζωή στο μέγιστο, με όλα όσα τη συνοδεύουν, δηλαδή και τις ευθύνες και τις ανησυχίες, ήταν πάντα ο εχθρός του ύπνου.
tvxs.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου